Vĩnh Phúc tựa như một bức tranh nổi bật vùng sắc với vị trí địa lí thuận lợi, cũng như di sản văn hoá độc đáo và nền kinh tế phát triển. Thuận theo quy luật tự nhiên, tỉnh Vĩnh Phúc nằm vùng phía tây bắc Hà Nội, tiếp giáp với các tỉnh Thái Nguyên và Tuyên Quang phía bắc, Hà Nội phía nam và đông, và Phú Thọ phía tây. Trên thế giới của tiếp hòa, dường như mọi sự việc đều hợp lý, tự nhiên với vị trí chiến lược này.
Người M’ rinh và “M’ Linh” đầu tiên
Khái quát về lịch sử hình thành tỉnh Vĩnh Phúc bắt đầu từ khoảng thế kỷ thứ III TCN khi nơi đây thuộc về nước Âu Lạc của Thục An Dương Vương. Tên gọi vùng đất này theo thổ âm có thể là M’ rinh hay M’ Linh, sau này được phiên âm thành Mê Linh hay Mi Linh. Đây cũng là thời kỳ mà Vĩnh Phúc trở thành một phần không thể tách rời trong cõi văn hoá Việt xưa.
Thời kỳ Hùng Vương với tên nước Văn Lang, tỉnh Vĩnh Phúc nằm trong địa phận bộ Văn Lang, trên hợp lưu của ba con sông: Sông Thao, Sông Đà, Sông Lô…
Từ năm 111 TCN, nhà Hán xâm chiếm nước ta, chia làm ba quận: Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam. Khi đó, dưới quận là huyện, và Vĩnh Phúc bấy giờ (cho tới năm 243 SCN) nằm trong huyện Mê Linh. Đến thế kỷ thứ III, Vĩnh Phúc bị xé lẻ và nằm trong 2 huyện Gia Ninh và Mê Linh (thuộc quận Tân Xương). Tới thế kỷ VI (thời nhà Tuỳ),Vĩnh Phúc nằm trong địa phận 2 huyện Gia Ninh và Tân Xương…
Từ đó đến thế kỷ XIII, Vĩnh Phúc trải qua nhiều biến động. Từ thế kỷ XIII – XIV, nhà Trần vẫn chia nước thành các lộ; đến nhà Hồ lại đổi lộ thành trấn. Dưới lộ (hay trấn) là các phủ, dưới châu là huyện, dưới huyện là các xã. Lúc này, các huyện thuộc tỉnh Vĩnh Phúc (thời Trần Mạt ), nằm trong ba trấn và lộ sau:
+ Lộ Đông Đô: Châu Tam Đới (Vĩnh Tường) có huyện Yên Lạc, huyện Yên Lãng và huyện Lập Thạch.
+ Lộ Bắc Giang: Châu Bắc Giang có huyện Tân Phúc, châu Vũ Ninh có huyện Đông Ngàn (gồm huyện Kim Anh, huyện Từ Sơn).
+ Trấn Tuyên Quang có huyện Dương. Cho tới cuối đời thời Hậu Lê đầu nhà Nguyễn (đầu thế kỉ XIX ) vùng đất Vĩnh Phúc lại nằm trong các trấn sau:
+ Trấn Kinh Bắc: Phủ Từ Sơn có huyện Đông Ngàn, phủ Bắc Hà có huyện Tân Phúc, huyện Kim Hoa.
+ Trấn Sơn Tây: Phủ Tam Đới gồm các huyện Bạc Hạc, Lập Thạch, Yên Lạc, Yên Lãng; Phủ Đoan Hùng có huyện Dương.
+ Trấn Thái Nguyên: Phủ Phú Bình có huyện Bình Tuyền.
Dưới triều Nguyễn (thế kỉ XIX), vua Minh Mệnh đổi trấn thành tỉnh, phạm vi Vĩnh Phúc lại nằm vào 3 tỉnh Sơn Tây, Bắc Ninh và Thái Nguyên.
Đến cuối thế kỉ XIX, nhằm thực hiện chính sách chia để trị, thực dân Pháp tiếp tục chia cắt và xáo lộn các huyện, các xã ở Bắc Kỳ để thành lập các trung tâm cai trị mới.Theo đó, các tỉnh Sơn Tây, Bắc Ninh, Thái Nguyên bị cắt xén bớt đi, các tỉnh Vĩnh Yên, Phúc Yên lần lượt ra đời:
Tỉnh Vĩnh Yên được thành lập ngày 29/12/1890. Nhưng do hoàn cảnh lịch sử có những biến động nên mãi tới năm 1899, toàn quyền Pháp ở Đông Dương mới ban hành quyết định chính thức thành lập tỉnh Vĩnh Yên. Tuy vậy, qua nhiều lần xáo trộn, cuối cùng ngày 6/ 10/ 1901, tỉnh Vĩnh Yên mới ổn định với một phủ là Vĩnh Tường và 4 huyện Yên Lạc, Lập Thạch, Tam Dương, Bình Xuyên.
Ngày 6/10/1901, Pháp thành lập tỉnh Phù Lỗ gồm phủ Đa Phúc, huyện Kim Anh và một phần huyện Đông Khê (cắt từ tỉnh Bắc Ninh ra), hợp với huyện Yên Lãng (tách từ tỉnh Vĩnh Yên ra), tỉnh lỵ đặt ở làng Phù Lỗ huyện Kim Anh. Ngày 10/12/1903, tỉnh Phù Lỗ đổi tên thành tỉnh Phúc Yên.
Ngày 7/3/1913, tỉnh Phúc Yên đổi làm đại lý Phúc Yên, lệ thuộc tỉnh Vĩnh Yên.
Ngày 31/3/1923, Thống sứ Bắc Kỳ lại ra Nghị định lập lại tỉnh Phúc Yên, gồm hai phủ (Đa Phúc, Yên Lãng) và hai huyện (Kim Anh – Đông Anh) – Đây là tỉnh nhỏ nhất xứ Bắc Kỳ lúc bấy giờ .
Sự biến động và niềm tự hào
Qua các thời kỳ, Vĩnh Phúc đã trải qua không ít biến động lãnh thổ và thuộc về các huyện của nhà nước như Giao Chỉ, Cửu Chân, Nhật Nam, Gia Ninh, Mê Linh, cũng như các tỉnh lịnh triều Sơn Tây, Bắc Ninh, Thái Nguyên. Vĩnh Phúc còn được gọi với cái tên: Vùng đất Hai Bà Trung; hay Quê hương Trưng Vương, Tỉnh Vĩnh Phúc tự hào với quá khứ lịch sử phong phú mà không có một vùng đất nào có thể sánh kịp.
Lịch sử hình thành các đơn vị hành chính tỉnh Vĩnh Phúc
Trước năm 1950
Trong thời đại Hùng Vương, vùng đất thuộc tỉnh Vĩnh Phúc hiện nay thuộc bộ Văn Lang.
Thời Bắc thuộc, thời kỳ Việt Nam bị đặt dưới quyền cai trị của các triều đại Trung Quốc, địa phận của tỉnh Vĩnh Phúc nằm trong quận Giao Chỉ (Có tên gọi khác là quận Giao Châu)
Sau năm 1950
Từ sau năm 1950, lịch sử hành chính của tỉnh Vĩnh Phúc có nhiều biến động.
Năm 1950, tỉnh Vĩnh Phúc được chính thức được thành lập sau khi hợp nhất hai tỉnh Vĩnh Yên và Phúc Yên. Tổ chức hành chính tỉnh Vĩnh Phúc thời điểm này nằm trên địa bàn 9 huyện gồm: Bình Xuyên, Đa Phúc, Đông Anh, Kim Anh, Lập Thạch, Tam Dương, Vĩnh Tường, Yên Lạc, Yên Lãng.
Tháng 2/1968, tỉnh Vĩnh Phúc được sáp nhập với tỉnh Phú Thọ thành tỉnh Vĩnh Phú.
Từ ngày 01 tháng 01 năm 1997, tỉnh Vĩnh Phúc được tái lập.
Diện tích tự nhiên hiện nay của Vĩnh Phúc rộng 1.236 km2 (theo niên giám thống kê năm 2021), phía Bắc giáp tỉnh Tuyên Quang và Thái Nguyên, phía Tây giáp tỉnh Phú Thọ, phía Nam giáp thủ đô Hà Nội, phía Đông giáp 2 huyện Sóc Sơn và Đông Anh – Hà Nội, dân số 1.171.232 người (theo niên giám thống kê 2021). Vĩnh Phúc có 41 dân tộc anh, em sinh sống trên địa bàn, trong đó chủ yếu là các dân tộc: Kinh, Sán Dìu, Nùng, Dao, Cao Lan, Mường.
Tính đến năm 2023, tỉnh Vĩnh Phúc có 9 đơn vị hành chính cấp huyện: 2 thành phố (Vĩnh Yên và Phúc Yên) và 7 huyện (Tam Dương, Tam Đảo, Yên Lạc, Vĩnh Tường, Lập Thạch, Sông Lô, Bình Xuyên); 136 xã, phường, thị trấn.
Tham khảo thêm: Tên mới của các xã, phường, thị trấn sau sắp xếp mới ở Vĩnh Phúc giai đoạn 2023-2025
Di sản văn hoá và khảo cổ
Vĩnh Phúc không chỉ quyến rũ du khách bởi vẻ đẹp tự nhiên mà còn sở hữu nhiều di sản văn hoá quý báu như cụm đình Hương Canh, đình Thổ Tang, đền thờ Trần Nguyễn Hãn tả tướng quốc, tháp Bình Sơn và danh thắng Tam Đảo. Tỉnh còn nổi tiếng với văn hoá dân gian đặc sắc, từ văn học, mỹ thuật, âm nhạc dân gian đến truyền thống hội làng và truyền thuyết lịch sử. Tỉnh Vĩnh Phúc còn là điểm đến lý tưởng cho những tín đồ của khảo cổ học với nhiều di tích từ hàng nghìn năm trước.
Vị trí địa lí và tài nguyên đa dạng
Với vị trí địa lí thuận lợi, nằm ngay trung tâm vùng đồng bằng sông Hồng, Vĩnh Phúc là nơi khai phá nhiều tài nguyên quan trọng như than nâu, mỏ sắt, mỏ thiếc, đất sét, cao lanh và động thực vật quý hiếm. Điều này giúp tạo ra lợi thế vô cùng quan trọng cho sự phát triển kinh tế và xã hội của tỉnh.
Phát triển kinh tế và giao thông
Với kết nối gần gũi tới sân bay quốc tế Nội Bài và mạng lưới đường giao thông quan trọng, tỉnh Vĩnh Phúc không ngừng phát triển kinh tế, từ công nghiệp đến nông nghiệp. Thế mạnh của tỉnh không chỉ là ở tài nguyên mà còn ở nền kinh tế phát triển mạnh mẽ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc đầu tư và phát triển kinh tế.
Vĩnh Phúc còn là nơi khởi nguồn của đổi mới tư duy quản lý nông nghiệp – nông thôn, với phương thức “khoán hộ” táo bạo vào cuối những năm 60, 70 của thế kỷ XX, đó là bước đi mang tính đột phá, tạo cơ sở thực tiễn cho đổi mới cơ chế quản lý kinh tế nông nghiệp, nông thôn và nông dân của Đảng ta sau này. Vĩnh Phúc đã khẳng định vị thế của mình trong cõi văn hóa và kinh tế Việt Nam.
Kết luận
Khái quát về lịch sử hình thành tỉnh Vĩnh Phúc không chỉ là nơi lưu giữ hàng vạn câu chuyện lịch sử mà còn là điểm sáng trong bức tranh phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Thông qua con đường lịch sử, Vĩnh Phúc đã góp phần tạo lập nên những nét văn hoá đặc sắc, là nguồn động viên quý báu cho việc xây dựng và phát triển.
Nguồn tham khảo:
– Cổng TTĐT tỉnh Vĩnh Phúc
– Trung tâm Xúc tiến Du lịch Vĩnh Phúc
– Wikipedia Vĩnh Phúc
